يكشنبه, ۲۴ مرداد ۱۳۹۵، ۰۹:۳۰ ق.ظ
رفلکسولوژی
●
بازتاب شناسی یا رفلکسولوژی یک هنر ظریف و شکلی از درمانهای شفابخش طب کل نگر است و نباید آنرا با ماساژ کف دست و پا اشتباه گرفت بلکه یک نوع فشار درمانی ویژه و معین می باشد. این رشته یک تکنیک قدیمی است و براین اساس پایه‌ریزی شده که نقاط بازتابی (رفلکس) در روی کف دستها و پاها وجود دارند که با هر قسمت بدن اعم از عضله، عصب، غده و استخوان مطابقت دارند و فشار روی این نقاط تورم یا احتقان را از بین می‌برد و به آرامش اعصاب کمک می‌کند و این آرامسازی اعصاب هم به نوبهٔ خود انقباض عروقی را کاهش می دهد بطوریکه خون و جریان عصبی با آزادی (راحتی) بیشتری جریان می یابند و در نتیجهٔ بهبود جریان خون، سموم نیز از بدن خارج میشوند.
● فلسفه بازتاب شناسی چیست؟
عدم تعادل بدن در طول جریان زندگی روزانه می‌تواند سبب شود که پیامهای عصبی در هر جای بدن مسدود (بلوکه) گردند و این بدان معنی است که سرعت حرکت پیامهای عصبی به عضلات، اعضاء و غدد بدن تا حدودی کند می‌شود . دانش رفلکسولوژی در جهت رفع این انسداد مسیرها و بهبود ارتباطات عصبی عمل می‌کند. همچنین آزادسازی اندورفینها را در بدن افزایش می دهد و موجب افزایش سلامتی و نشاط و "احساس خوب بودن" در فرد می‌گردد.
غالباً رفلکسولوژی را روی کف پا انجام می دهند، لیکن روی کف دست هم کاربرد دارد. تقریباً در کف هر پا ۷۲۰۰ پایانهٔ عصبی وجود دارد. همچنین هر پا شامل ۲۶ استخوان کوچک، ۱۱۴ لیگامان و ۲۰ عضله می‌باشد که توسط بافت همبندی، عروق خونی و اعصاب به همدیگر متصل گشته و توسط پوست پوشیده شده‌اند. این اجزاء با دقت بسیار عالی با یکدیگر سازگار شده اند و این ساختمان پیچیده روی دو قوس اصلی تعادل یافته است. قوس اول از پاشنه پا تا قاعده انگشت کوچک و قوس دوم از پاشنه پا تا انگشت بزرگ (شست) امتداد می یابد.
پاشنه پا قسمتی است که فشار وزن بدن ما را تحمل می‌کند و توسط لایه‌های محافظت کنندهٔ چربی برای جلوگیری از اصطکاک در بین استخوانها، در هر قدمی که بر می داریم، عایق‌کاری شده است. کف دست نیز که مرکب از ۲۷ استخوان می‌باشد ممکن است در رفلکسولوژی مورد استفاده قرار گیرد (دستها و پاها نیمی از استخوانهای بدن را شامل می شوند).
در طب شرقی، نظیر طب فشاری (Acupressure) و طب سوزنی (Acupuncture) دریافته‌اند که انرژی حیاتی یا Chi از میان مریدینها یا مسیرهای انرژی (بخش طب سوزنی را برای توضیح بیشتر و تصاویر مربوطه، ملاحظه نمائید) جریان می یابد و از مجموع ۱۲ مریدین اصلی ، ۶ عدد آنها در کف پا یافت می‌شود.
در رفلکسولوژی ، اعتقاد بر این است که پاها "macrocosm" یا یک نقشه کوچک از کل بدن هستند .یعنی تمام اعضاء و قسمتهای مختلف بدن روی آنها منعکس شده و نظم و ترتیب قرارگیری بخشهای بدن روی کف پاها دقیقاً مشابه نظم و ترتیب قرارگیری آنها در بدن است (تصویر) این بازتابها را می‌توان روی کف پا، انگشتان و در طول کناره داخلی و خارجی پا، پیدا کرد.
اگرچه اکثریت مردم با پاهای سالم به دنیا می‌آیند ولی تخمین زده می شود که تقریباً در ۸۰% بزرگسالان ، مشکلات پاها پیش خواهد آمد. گرچه مشکلاتی نظیر میخچه، پینه و موارد مشابه را غالباً ناشی از کفشهای نامناسب می‌دانند و لیکن اینها تنها بخشی از اختلالات هستند و بازتاب شناسی بر این باور است که مشکلات پاها با اختلالات درونی بدن مرتبط هستند.
● تاریخچه بازتاب شناسی چیست؟
تئوریهای گوناگونی در مورد منشأ رفلکسولوژی وجود دارد و مبدأ آن ممکن است:
▪ طب شرقی در ۵۰۰۰ سال پیش باشد که آن را با طب فشاری و سوزنی که مسیر مریدنیها را دنبال می‌کند، متصل سازد.
▪ مصر ۲۵۰۰ تا ۲۳۳۰ سال قبل از میلاد باشد . یک تصویر نقاشی شده که در آرامگاه پزشکی مصری بنام Ankahar یافت شده بود نشان دهندهٔ آن است که رفلکسولوژی در این تاریخ نیز وجود داشته است.
▪ سرخپوستان آمریکا، بویژه سرخپوستان چروکی معتقدند که این روش توسط اینکاها به ارث گذاشته شده. چروکی‌ها بر این باورند که "پاها روی زمین راه می‌روند و از این طریق، روح شما را به جهان متصل می‌گردانند"
بهر حال آغاز و مبدأ آن هر جا که بوده ، رفلکسولوژی ادامه پیدا کرد تا اینکه در اروپا و آمریکا رشد نمود و تکامل یافت. آقای Harry Bond در کتاب خود بنام "منطقهٔ درمانی" در ۱۵۸۲ نحوهٔ عمل رفلکسولوژی را بویژه در روی طبقه پادشاهی و مرفه جامعه مورد بحث قرار داد. آقای H. Head نیز در ۱۸۹۰ مناطقی را روی پوست کشف کرد. وی متوجه شد چنانچه عضوی که توسط اعصاب به این ناحیه از پوست مرتبط می‌شود دچار بیماری گردد، این بخش پوست ، حساسیت بیشتری به فشار پیدا می‌کند.
دکتر Ivan Pavlou (سالهای ۱۹۳۶- ۱۸۴۹) از رفلکسولوژی به عنوان پایه‌ای برای تحقیق مشهورش بر روی بازتابهای وضعی استفاده نمود. دکتر A. Cornelius آلمانی در سال ۱۹۰۲ متوجه شد که درد خود وی که ناشی از یک عفونت بود بعد از فشار دادن کف پا تخفیف یافت. وی در کار پزشکی خود به تحقیق بر روی فشار کف پا ادامه داد. در ایالات متحده، دکتر ویلیام فیتزجرالد، در اوایل سال ۱۹۰۰ نشان داد که می‌تواند جراحیهای کوچک را، بدون ناراحتی برای بیمارانش، با اعمال فشار بر روی کف دستهایشان انجام دهد. دکتر J. Riley، در سال ۱۹۱۹ کتاب "منطقه درمانی آسان شده" را منتشر کرد و در آن نمودارهایی با جزئیات کامل چاپ نمود. وی محل نقاط رفلکس در کف پاها را ترسیم کرده بود. خانم اونیس اینگهام (۱۹۷۴-۱۸۶۹) که مادر بازتاب شناسی مدرن نامیده شده است از کارهایی که در باب «منطقه درمانی» در گذشته انتشار یافته بود در درمانهای خود استفاده کرد و نقشه کل بدن را بر روی کف پاها تکمیل نمود. میراثی که وی درخصوص رفلکسولوژی برجا گذاشته بود توسط Dwigt Byers برادرزاده وی تداوم یافت. وی انستیتوی بین‌المللی رفلکسولوژی را در شهر «سن پترزبورگ» در روسیه راه‌اندازی کرده است.
● چه تحقیقاتی در این زمینه وجود دارد؟
با وجود آنکه مقالات داستان گونه‌ای در زمینهٔ رفلکسولوژی وجود دارد ولی تعداد اندکی گزارش مبتنی بر تحقیقات و مطالعات علمی نیز در این زمینه وجود دارد، که در مجلات مستقل به چاپ رسیده‌اند تا متخصصین علوم سلامتی را قادر سازند که در زمینهٔ تأثیر رفلکسولوژی تصمیم آگاهانه‌ای بگیرند. مطالعات قلیلی در کشورهای غیر انگلیسی زبان انجام گرفته است و ترجمهٔ انگلیسی کاملی از این تحقیقات در دست نیست تا تجزیه و تحلیل مطمئنی را از متدولوژی (روش شناسی) کار تحقیقی انجام شده ارائه کند.
بعلاوه گزارشاتی که در کتاب "Grey Literature" آمده است نشان میدهد که رفلکسولوژی می‌تواند درمان موثری باشد. اما این مطالعات هم کوچک هستند و در آنها به میزان کافی از جزئیات متدولوژی کار انجام شده، گزارشی ذکر نشده است.
مسئله انتخاب روش تحقیق مناسب برای تصمیم‌گیری در مورد اثر بخشی رفلکسولوژی باید مورد نظر قرار گیرد. همکاری بین رفلکسولوژیست ها و محققین با تجربه مسئله‌ای است ضروری تا بتوان مطالعات پر کیفیت مورد نیاز برای تصمیم‌گیری در مورد میزان تأثیر بازتاب شناسی را انجام داد. مجمع تحقیقاتی طب مکمل که در سال ۱۹۸۳ بنیان گذاشته شده ،کمکهای مالی، علمی و پشتیبانی را از متخصصین طب مکمل که در این زمینه تحقیقاتی را انجام میدهند بعمل می‌آورد. مطالعاتی که در زمینهٔ رفلکسولوژی انجام می شود می‌بایست بخوبی توسط مجلاتی که در دسترس اکثر متخصصین قرار دارند چاپ شوند. البته به عقیدهٔ لین (۱۹۹۶) مطالعه و تحقیق بصورت "دوسوکور" در زمینهٔ رفلکسولوژی کار بسیار مشکلی است چون عنصر روان‌تنی در هر فردی خاص خود اوست.
۱) نظرات موافق (Pro):
▪ Falcco و Oleson در ۱۹۹۳ یک آزمون "کنترل با دارونما" که برای تحقیق در مورد توانایی رفلکسولوژی برای کاهش "آشفتگی قبل از قاعدگی" انجام داده بودند گزارش نمودند که در نتیجهٔ این مطالعه، ۳۵ نفر از افراد به میزان معنی داری نسبت به گروه کنترل، کاهش علائم پیش از قاعدگی را نشان دادند و این نتایج در بررسی ۲ ماه بعد نیز باقیمانده بود. این مطالعه بعدها توسط Vickers و همکاران در سال ۱۹۹۶ به دلیل کیفیت تحقیق، مورد انتقاد قرار گرفت.
▪ Kovaks و همکاران در ۱۹۹۳ "یک آزمون دوسوکور" با استفاده از رفلکسولوژی برای درمان کمردرد انجام دادند. آنان بهبود قابل ملاحظه‌ای در درد، انقباضات عضلانی و سهولت حرکت در گروه تحت درمان را گزارش کردند و اکثریت بیماران توانستند مصرف داروهای مسکن تجویز شده توسط پزشک را قطع کنند و در طی دورهٔ تحقیق نیز بدون علامت باقی ماندند.
▪ Dobbs در سال ۱۹۸۵ استفاده از رفلکسولوژی در مراقبت از ۷ بیمار مبتلا به سرطان که در فاز انتهایی بیماری قرار داشتند را توصیف نمود. گزارشات فردی وی براین موضوع اشاره داشت که تمامی بیماران احساس کرده بودند که کیفیت زندگیشان با رفلکسولوژی بهتر شده بود و این بهبودی صرفاً نتیجهٔ رفلکسولوژی نبود بلکه به دلیل افزایش ارتباط و تماس بیماران با متخصصین رفلکسولوژی بود.
▪ McGrath , Motha در سال ۱۹۹۴ مطالعه‌ای را بر روی ۶۴ خانم باردار برای تعیین اثر رفلکسولوژی بر روی زایمان انجام دادند. نتایج نشان دهندهٔ آن بود که درمان رفلکسولوژی منجر به کاهش زمان زایمان و نشانه‌های جسمی تجربه شده توسط مادران باردار، گشته بود. این مطالعه، اگر چه با نتایج مثبتی همراه بود ولی در آن از گروه کنترل استفاده نشده بود.
۲) نظرات مخالف (CON):
▪ Ibsen , Sorenson (در ۱۹۹۳) نگرانی خود را در مورد بیماران دیابتیکی که برای زخم و عفونت پا درمان شده بودند، اظهار کردند. آنان یک گزارش موردی (Case report)، در مورد یک بانوی دیابتیک درمان شده با بازتاب درمانی را که بعداً مجبور شدند پایش را قطع کند، منتشر نمودند. انجام این کار توانست زندگی راحت‌تری را برای این خانم فراهم آورد. در این تحقیق تمایل نادرست به استفاده از بازتاب درمانی به عنوان تنها درمان برای این بیمار مبتلا به بیماری مزمن، مطرح شد.● موارد استفاده از رفلکسولوژی برای درمان یا بهبودی چیست؟
رفلکسولوژی تمامی گروههای سنی از نوزادان تا افراد مسن را می‌تواند درمان کند. بازتاب درمانی می‌تواند بیشتر برای متعادل سازی کل بدن استفاده شود تا برای بهبود و شفای اختلالات خاص، لیکن با کاربرد مناسب، بازتاب درمانی می‌تواند قدرت شفابخشی خود بدن را افزایش دهد. افرادی که بازتاب درمانی را انجام میدهند پیشنهاد می‌کنند که درمان هفتگی رفلکسولوژی می‌تواند اکثریت مشکلات را در ابتدا متوقف کند و احتمال یک بهبودی سریع را زیاد کند. بازتاب درمانی گردش خون به نواحی‌ای از بدن را افزایش می دهد که جذب مواد مغذی و حذف مواد زائد را زیادتر می‌کنند.
▪ همچنین رفلکسولوژی دارای اثرات زیر می‌باشد:
۱) متعادل‌سازی تمام سیستمهای یازده‌گانه بدن، بطوریکه بدن بتواند خود را شفا دهد.
۲) موجب تحریک آن نواحی از بدن و ذهن که عملکرد صحیح ندارند و آرام سازی نواحی پرفعالیت می‌شود.
۳) دیدگاه ذهنی مثبت را تقویت می کند (تندرستی عبارتست از هماهنگی فعل و انفعال انرژیها در داخل بدن، افکار منفی و احساسات منفی جریان آزادانه این انرژیها را محدود کرده و سبب تورم و احتقان آنها در بدن می‌گردد که اگر تصحیح نشوند سرانجام بصورت بیماری تظاهر می‌کنند).
۴) بیرون کردن و رفع احساسات سرکوب شده ناشی از فشارها و استرس، آرام سازی بدن و تغییر وضع زندگی (متخصصین این رشته بر این باورند که ۸۵% تمام بیماریهای امروزی بشر به نوعی مرتبط با استرس است).
۵) آرامش بدن (آرا مسازی بدن).
۶) با افزایش آزادسازی اندورفینها به کنترل درد کمک می‌کند.
۷) عملکرد سیستم ایمنی را افزایش داده و جریان لنفاتیک را بهتر می‌کند.
۸) تندرستی بدن را در حالت متعادل نگه می دارد.
۹) سطوح تمرکز را افزایش می دهد.
۱۰) گردش خون و جریان عصبی را بهبود می‌بخشد.
۱۱) در نواحی احتقان که معمولاً بصورت درد احساس میشوند، موجب احساس رهایی می‌گردد.
● واکنشهای احتمالی که ممکن است پس از درمان رفلکسولوژی اتفاق بیافتد کدام است؟
۱) افزایش ادرار. از آنجا که کلیه‌ها تحریک میشوند، ادرار بیشتری تولید می‌شود و این ادرار به دلیل سموم بیشتری که دارد، ممکن است تیره‌تر بوده و بوی تندتری داشته باشد.
۲) تعداد دفعات حرکات روده‌ای بیشتر می‌شود.
۳) تشدید وضعیت پوستی، بویژه در مواردی که سرکوب شده باشند و تعریق شدید همراه با خارج شدن سمومی که از طریق منافذ پوستی کف پاها، آزاد می شوند.
۴) بهبود قوام پوست و ترکیب نسجی آن همراه با بهتر شدن جریان گردش خون که موجب بهبود قوام و ترکیب نسجی پوست می‌شود.
۵) ترشحات غشاءهای مخاطی در بینی، دهان و برونشها افزایش می یابد.
۶) تغییرات الگوی خواب، مثلاً خواب بیشتر یا عمیقتر یا خواب آشفته.
۷) سرگیجه یا حالت تهوع.
۸) بروز موقت بیماری که قبلاً سرکوب شده بوده، بدلیل اینکه بدن فرآیند طبیعی شفای خود را آغاز می‌کند.
۹) افزایش ترشحات تناسلی بانوان.
۱۰) احساس تب.
۱۱) خستگی یا افزایش انرژی.
۱۲) سر دردها.
۱۳) افسردگی و تمایل شدید به گریه‌کردن.
این واکنشها به عنوان بخشی از درمان ارزیابی می‌گردند و اغلب بیانگر این است که سموم از بدن پاک و ترمیم و شفا حاصل می‌شود.
● در طی یک جلسه رفلکسولوژی چه اتفاقی می‌افتد؟
اصولاً متخصصین بازتاب درمانی اجازه طبابت یا تشخیص بیماری را ندارند.
▪ ویزیت شامل مراحل زیر است:
۱) تهیه تاریخچه فردی دقیق با در نظر گرفتن جزئیات انجام می‌شود که شامل سوال از مشکل اصلی بیمار، داروهایی که دریافت می‌کند (شامل ویتامینها و داروهای گیاهی)، طول مدت مشکل بیمار، تاریخچه سلامتی و اینکه آیا بیمار تحت درمان پزشکی هست یا خیر.
۲) بیمار در وضعیتی راحت روی صندلی می‌نشیند یا تکیه میدهد و کف پا را در مقابل درمان کننده قرار می دهد.
۳) تمامی لباسهایی که روی اندام تحتانی فشار وارد می‌کنند، شل میشوند ولی بیرون آورده نمی‌شوند (بیمار برهنه نمی‌شود).
۴) کفش، جوراب و یا جوراب‌های ساق بلند خارج میشوند.
۵) ابتدا کف پاها با یک پارچه ضدعفونی کننده، خشک و با پنبهٔ هیدروفیل که در یک مادهٔ گندزدا خیس شده، حمام داده می‌شود و یا از یک حمام پا (Foot Spa) همراه با یک مادهٔ گندزدای ملایم استفاده می‌شود و در آخر هم پا کاملاً خشک می‌گردد.
۶) سپس کف پاها از نظر درجه حرارت، رنگ، لکه یا خال، قوام عضلانی، وضعیت پوست و دیگر آسیبهای احتمالی معاینه میشوند.
۷) از انگشتان شست و نشانه برای کار روی پاها استفاده می‌گردد. در ابتدا روی تمام کف پا و سپس روی نواحی که بنظر می‌رسد با مشکل بیمار ارتباط بیشتری دارند، با تمرکز خاصی کار انجام می‌شود. این اعمال فشار انسدادهای انرژی را که جلوی جریان آن را می‌گیرند (و موجب ایجاد درد و بیماری می‌گردند) برطرف می‌کند. اگر اشکال درونی باشد، ناحیه رفلکس و مریدینهای مربوط به آن قسمت، بویژه به فشار و اصطکاک بیش از حد حساس میشوند. نواحی پینه بسته یا میخچه یا دیگر تغییراتی که در پاها ایجاد میشوند، در رفلکسولوژی اهمیت خاصی دارند.
۸) هر جلسه درمانی حدود ۶۰- ۳۰ دقیقه به طول می‌انجامد.
بازتاب‌شناسی قدرت شفابخشی بدن را فعال می‌کند بنابراین بعضی واکنشها بدلیل آن است که با این درمانها بدن خودش را از دست سموم خلاص می‌کند، اجتناب ناپذیر هستند. بعضی از این واکنشها به عنوان "بحران سلامتی" نیز مطرح میشوند که در واقع یک فرآیند پاکسازی می‌باشد و شدت آن به میزان عدم تعادل بدن بستگی دارد.
۹) دورهٔ درمان معمولاً بین یک تا دوازده هفته بوده و بسته به وضعیت و طول مدت زمانی که عارضه وجود داشته است تغییر می‌کند و عارضه‌ای که سالهاست رشد کرده و تکامل یافته است با یک درمان منفرد تصحیح نخواهد شد.
● آیا در درمان بازتاب شناسی خطری وجود دارد؟
۱) هیچ خطری وجود ندارد، اما اگر نشانه‌های بیماری، شدید یا طولانی مدت هستند باید با یک پزشک مشورت کرد.
۲) موارد عدم تجویز آن شامل آسیب و جراحت پا و یا حالات پاتولوژیک واگیردار در پاها می‌باشد. (در این حالت روی دستها کار انجام می‌شود).
۳) در بیماریهای ترومبوتیک (گرفتگی و لخته در عروق) اندامهای تحتانی و موارد دیابت باید احتیاطهایی را در نظر گرفت.
۴) عفونتهای حاد به دلیل افزایش جریان خون، می‌توانند شدیدتر شوند. در این حالت توصیه می‌شود که احتیاط نمائید.
● فلسفه بازتاب شناسی چیست؟
عدم تعادل بدن در طول جریان زندگی روزانه می‌تواند سبب شود که پیامهای عصبی در هر جای بدن مسدود (بلوکه) گردند و این بدان معنی است که سرعت حرکت پیامهای عصبی به عضلات، اعضاء و غدد بدن تا حدودی کند می‌شود . دانش رفلکسولوژی در جهت رفع این انسداد مسیرها و بهبود ارتباطات عصبی عمل می‌کند. همچنین آزادسازی اندورفینها را در بدن افزایش می دهد و موجب افزایش سلامتی و نشاط و "احساس خوب بودن" در فرد می‌گردد.
غالباً رفلکسولوژی را روی کف پا انجام می دهند، لیکن روی کف دست هم کاربرد دارد. تقریباً در کف هر پا ۷۲۰۰ پایانهٔ عصبی وجود دارد. همچنین هر پا شامل ۲۶ استخوان کوچک، ۱۱۴ لیگامان و ۲۰ عضله می‌باشد که توسط بافت همبندی، عروق خونی و اعصاب به همدیگر متصل گشته و توسط پوست پوشیده شده‌اند. این اجزاء با دقت بسیار عالی با یکدیگر سازگار شده اند و این ساختمان پیچیده روی دو قوس اصلی تعادل یافته است. قوس اول از پاشنه پا تا قاعده انگشت کوچک و قوس دوم از پاشنه پا تا انگشت بزرگ (شست) امتداد می یابد.
پاشنه پا قسمتی است که فشار وزن بدن ما را تحمل می‌کند و توسط لایه‌های محافظت کنندهٔ چربی برای جلوگیری از اصطکاک در بین استخوانها، در هر قدمی که بر می داریم، عایق‌کاری شده است. کف دست نیز که مرکب از ۲۷ استخوان می‌باشد ممکن است در رفلکسولوژی مورد استفاده قرار گیرد (دستها و پاها نیمی از استخوانهای بدن را شامل می شوند).
در طب شرقی، نظیر طب فشاری (Acupressure) و طب سوزنی (Acupuncture) دریافته‌اند که انرژی حیاتی یا Chi از میان مریدینها یا مسیرهای انرژی (بخش طب سوزنی را برای توضیح بیشتر و تصاویر مربوطه، ملاحظه نمائید) جریان می یابد و از مجموع ۱۲ مریدین اصلی ، ۶ عدد آنها در کف پا یافت می‌شود.
در رفلکسولوژی ، اعتقاد بر این است که پاها "macrocosm" یا یک نقشه کوچک از کل بدن هستند .یعنی تمام اعضاء و قسمتهای مختلف بدن روی آنها منعکس شده و نظم و ترتیب قرارگیری بخشهای بدن روی کف پاها دقیقاً مشابه نظم و ترتیب قرارگیری آنها در بدن است (تصویر) این بازتابها را می‌توان روی کف پا، انگشتان و در طول کناره داخلی و خارجی پا، پیدا کرد.
اگرچه اکثریت مردم با پاهای سالم به دنیا می‌آیند ولی تخمین زده می شود که تقریباً در ۸۰% بزرگسالان ، مشکلات پاها پیش خواهد آمد. گرچه مشکلاتی نظیر میخچه، پینه و موارد مشابه را غالباً ناشی از کفشهای نامناسب می‌دانند و لیکن اینها تنها بخشی از اختلالات هستند و بازتاب شناسی بر این باور است که مشکلات پاها با اختلالات درونی بدن مرتبط هستند.
● تاریخچه بازتاب شناسی چیست؟
تئوریهای گوناگونی در مورد منشأ رفلکسولوژی وجود دارد و مبدأ آن ممکن است:
▪ طب شرقی در ۵۰۰۰ سال پیش باشد که آن را با طب فشاری و سوزنی که مسیر مریدنیها را دنبال می‌کند، متصل سازد.
▪ مصر ۲۵۰۰ تا ۲۳۳۰ سال قبل از میلاد باشد . یک تصویر نقاشی شده که در آرامگاه پزشکی مصری بنام Ankahar یافت شده بود نشان دهندهٔ آن است که رفلکسولوژی در این تاریخ نیز وجود داشته است.
▪ سرخپوستان آمریکا، بویژه سرخپوستان چروکی معتقدند که این روش توسط اینکاها به ارث گذاشته شده. چروکی‌ها بر این باورند که "پاها روی زمین راه می‌روند و از این طریق، روح شما را به جهان متصل می‌گردانند"
بهر حال آغاز و مبدأ آن هر جا که بوده ، رفلکسولوژی ادامه پیدا کرد تا اینکه در اروپا و آمریکا رشد نمود و تکامل یافت. آقای Harry Bond در کتاب خود بنام "منطقهٔ درمانی" در ۱۵۸۲ نحوهٔ عمل رفلکسولوژی را بویژه در روی طبقه پادشاهی و مرفه جامعه مورد بحث قرار داد. آقای H. Head نیز در ۱۸۹۰ مناطقی را روی پوست کشف کرد. وی متوجه شد چنانچه عضوی که توسط اعصاب به این ناحیه از پوست مرتبط می‌شود دچار بیماری گردد، این بخش پوست ، حساسیت بیشتری به فشار پیدا می‌کند.
دکتر Ivan Pavlou (سالهای ۱۹۳۶- ۱۸۴۹) از رفلکسولوژی به عنوان پایه‌ای برای تحقیق مشهورش بر روی بازتابهای وضعی استفاده نمود. دکتر A. Cornelius آلمانی در سال ۱۹۰۲ متوجه شد که درد خود وی که ناشی از یک عفونت بود بعد از فشار دادن کف پا تخفیف یافت. وی در کار پزشکی خود به تحقیق بر روی فشار کف پا ادامه داد. در ایالات متحده، دکتر ویلیام فیتزجرالد، در اوایل سال ۱۹۰۰ نشان داد که می‌تواند جراحیهای کوچک را، بدون ناراحتی برای بیمارانش، با اعمال فشار بر روی کف دستهایشان انجام دهد. دکتر J. Riley، در سال ۱۹۱۹ کتاب "منطقه درمانی آسان شده" را منتشر کرد و در آن نمودارهایی با جزئیات کامل چاپ نمود. وی محل نقاط رفلکس در کف پاها را ترسیم کرده بود. خانم اونیس اینگهام (۱۹۷۴-۱۸۶۹) که مادر بازتاب شناسی مدرن نامیده شده است از کارهایی که در باب «منطقه درمانی» در گذشته انتشار یافته بود در درمانهای خود استفاده کرد و نقشه کل بدن را بر روی کف پاها تکمیل نمود. میراثی که وی درخصوص رفلکسولوژی برجا گذاشته بود توسط Dwigt Byers برادرزاده وی تداوم یافت. وی انستیتوی بین‌المللی رفلکسولوژی را در شهر «سن پترزبورگ» در روسیه راه‌اندازی کرده است.
● چه تحقیقاتی در این زمینه وجود دارد؟
با وجود آنکه مقالات داستان گونه‌ای در زمینهٔ رفلکسولوژی وجود دارد ولی تعداد اندکی گزارش مبتنی بر تحقیقات و مطالعات علمی نیز در این زمینه وجود دارد، که در مجلات مستقل به چاپ رسیده‌اند تا متخصصین علوم سلامتی را قادر سازند که در زمینهٔ تأثیر رفلکسولوژی تصمیم آگاهانه‌ای بگیرند. مطالعات قلیلی در کشورهای غیر انگلیسی زبان انجام گرفته است و ترجمهٔ انگلیسی کاملی از این تحقیقات در دست نیست تا تجزیه و تحلیل مطمئنی را از متدولوژی (روش شناسی) کار تحقیقی انجام شده ارائه کند.
بعلاوه گزارشاتی که در کتاب "Grey Literature" آمده است نشان میدهد که رفلکسولوژی می‌تواند درمان موثری باشد. اما این مطالعات هم کوچک هستند و در آنها به میزان کافی از جزئیات متدولوژی کار انجام شده، گزارشی ذکر نشده است.
مسئله انتخاب روش تحقیق مناسب برای تصمیم‌گیری در مورد اثر بخشی رفلکسولوژی باید مورد نظر قرار گیرد. همکاری بین رفلکسولوژیست ها و محققین با تجربه مسئله‌ای است ضروری تا بتوان مطالعات پر کیفیت مورد نیاز برای تصمیم‌گیری در مورد میزان تأثیر بازتاب شناسی را انجام داد. مجمع تحقیقاتی طب مکمل که در سال ۱۹۸۳ بنیان گذاشته شده ،کمکهای مالی، علمی و پشتیبانی را از متخصصین طب مکمل که در این زمینه تحقیقاتی را انجام میدهند بعمل می‌آورد. مطالعاتی که در زمینهٔ رفلکسولوژی انجام می شود می‌بایست بخوبی توسط مجلاتی که در دسترس اکثر متخصصین قرار دارند چاپ شوند. البته به عقیدهٔ لین (۱۹۹۶) مطالعه و تحقیق بصورت "دوسوکور" در زمینهٔ رفلکسولوژی کار بسیار مشکلی است چون عنصر روان‌تنی در هر فردی خاص خود اوست.
۱) نظرات موافق (Pro):
▪ Falcco و Oleson در ۱۹۹۳ یک آزمون "کنترل با دارونما" که برای تحقیق در مورد توانایی رفلکسولوژی برای کاهش "آشفتگی قبل از قاعدگی" انجام داده بودند گزارش نمودند که در نتیجهٔ این مطالعه، ۳۵ نفر از افراد به میزان معنی داری نسبت به گروه کنترل، کاهش علائم پیش از قاعدگی را نشان دادند و این نتایج در بررسی ۲ ماه بعد نیز باقیمانده بود. این مطالعه بعدها توسط Vickers و همکاران در سال ۱۹۹۶ به دلیل کیفیت تحقیق، مورد انتقاد قرار گرفت.
▪ Kovaks و همکاران در ۱۹۹۳ "یک آزمون دوسوکور" با استفاده از رفلکسولوژی برای درمان کمردرد انجام دادند. آنان بهبود قابل ملاحظه‌ای در درد، انقباضات عضلانی و سهولت حرکت در گروه تحت درمان را گزارش کردند و اکثریت بیماران توانستند مصرف داروهای مسکن تجویز شده توسط پزشک را قطع کنند و در طی دورهٔ تحقیق نیز بدون علامت باقی ماندند.
▪ Dobbs در سال ۱۹۸۵ استفاده از رفلکسولوژی در مراقبت از ۷ بیمار مبتلا به سرطان که در فاز انتهایی بیماری قرار داشتند را توصیف نمود. گزارشات فردی وی براین موضوع اشاره داشت که تمامی بیماران احساس کرده بودند که کیفیت زندگیشان با رفلکسولوژی بهتر شده بود و این بهبودی صرفاً نتیجهٔ رفلکسولوژی نبود بلکه به دلیل افزایش ارتباط و تماس بیماران با متخصصین رفلکسولوژی بود.
▪ McGrath , Motha در سال ۱۹۹۴ مطالعه‌ای را بر روی ۶۴ خانم باردار برای تعیین اثر رفلکسولوژی بر روی زایمان انجام دادند. نتایج نشان دهندهٔ آن بود که درمان رفلکسولوژی منجر به کاهش زمان زایمان و نشانه‌های جسمی تجربه شده توسط مادران باردار، گشته بود. این مطالعه، اگر چه با نتایج مثبتی همراه بود ولی در آن از گروه کنترل استفاده نشده بود.
۲) نظرات مخالف (CON):
▪ Ibsen , Sorenson (در ۱۹۹۳) نگرانی خود را در مورد بیماران دیابتیکی که برای زخم و عفونت پا درمان شده بودند، اظهار کردند. آنان یک گزارش موردی (Case report)، در مورد یک بانوی دیابتیک درمان شده با بازتاب درمانی را که بعداً مجبور شدند پایش را قطع کند، منتشر نمودند. انجام این کار توانست زندگی راحت‌تری را برای این خانم فراهم آورد. در این تحقیق تمایل نادرست به استفاده از بازتاب درمانی به عنوان تنها درمان برای این بیمار مبتلا به بیماری مزمن، مطرح شد.● موارد استفاده از رفلکسولوژی برای درمان یا بهبودی چیست؟
رفلکسولوژی تمامی گروههای سنی از نوزادان تا افراد مسن را می‌تواند درمان کند. بازتاب درمانی می‌تواند بیشتر برای متعادل سازی کل بدن استفاده شود تا برای بهبود و شفای اختلالات خاص، لیکن با کاربرد مناسب، بازتاب درمانی می‌تواند قدرت شفابخشی خود بدن را افزایش دهد. افرادی که بازتاب درمانی را انجام میدهند پیشنهاد می‌کنند که درمان هفتگی رفلکسولوژی می‌تواند اکثریت مشکلات را در ابتدا متوقف کند و احتمال یک بهبودی سریع را زیاد کند. بازتاب درمانی گردش خون به نواحی‌ای از بدن را افزایش می دهد که جذب مواد مغذی و حذف مواد زائد را زیادتر می‌کنند.
▪ همچنین رفلکسولوژی دارای اثرات زیر می‌باشد:
۱) متعادل‌سازی تمام سیستمهای یازده‌گانه بدن، بطوریکه بدن بتواند خود را شفا دهد.
۲) موجب تحریک آن نواحی از بدن و ذهن که عملکرد صحیح ندارند و آرام سازی نواحی پرفعالیت می‌شود.
۳) دیدگاه ذهنی مثبت را تقویت می کند (تندرستی عبارتست از هماهنگی فعل و انفعال انرژیها در داخل بدن، افکار منفی و احساسات منفی جریان آزادانه این انرژیها را محدود کرده و سبب تورم و احتقان آنها در بدن می‌گردد که اگر تصحیح نشوند سرانجام بصورت بیماری تظاهر می‌کنند).
۴) بیرون کردن و رفع احساسات سرکوب شده ناشی از فشارها و استرس، آرام سازی بدن و تغییر وضع زندگی (متخصصین این رشته بر این باورند که ۸۵% تمام بیماریهای امروزی بشر به نوعی مرتبط با استرس است).
۵) آرامش بدن (آرا مسازی بدن).
۶) با افزایش آزادسازی اندورفینها به کنترل درد کمک می‌کند.
۷) عملکرد سیستم ایمنی را افزایش داده و جریان لنفاتیک را بهتر می‌کند.
۸) تندرستی بدن را در حالت متعادل نگه می دارد.
۹) سطوح تمرکز را افزایش می دهد.
۱۰) گردش خون و جریان عصبی را بهبود می‌بخشد.
۱۱) در نواحی احتقان که معمولاً بصورت درد احساس میشوند، موجب احساس رهایی می‌گردد.
● واکنشهای احتمالی که ممکن است پس از درمان رفلکسولوژی اتفاق بیافتد کدام است؟
۱) افزایش ادرار. از آنجا که کلیه‌ها تحریک میشوند، ادرار بیشتری تولید می‌شود و این ادرار به دلیل سموم بیشتری که دارد، ممکن است تیره‌تر بوده و بوی تندتری داشته باشد.
۲) تعداد دفعات حرکات روده‌ای بیشتر می‌شود.
۳) تشدید وضعیت پوستی، بویژه در مواردی که سرکوب شده باشند و تعریق شدید همراه با خارج شدن سمومی که از طریق منافذ پوستی کف پاها، آزاد می شوند.
۴) بهبود قوام پوست و ترکیب نسجی آن همراه با بهتر شدن جریان گردش خون که موجب بهبود قوام و ترکیب نسجی پوست می‌شود.
۵) ترشحات غشاءهای مخاطی در بینی، دهان و برونشها افزایش می یابد.
۶) تغییرات الگوی خواب، مثلاً خواب بیشتر یا عمیقتر یا خواب آشفته.
۷) سرگیجه یا حالت تهوع.
۸) بروز موقت بیماری که قبلاً سرکوب شده بوده، بدلیل اینکه بدن فرآیند طبیعی شفای خود را آغاز می‌کند.
۹) افزایش ترشحات تناسلی بانوان.
۱۰) احساس تب.
۱۱) خستگی یا افزایش انرژی.
۱۲) سر دردها.
۱۳) افسردگی و تمایل شدید به گریه‌کردن.
این واکنشها به عنوان بخشی از درمان ارزیابی می‌گردند و اغلب بیانگر این است که سموم از بدن پاک و ترمیم و شفا حاصل می‌شود.
● در طی یک جلسه رفلکسولوژی چه اتفاقی می‌افتد؟
اصولاً متخصصین بازتاب درمانی اجازه طبابت یا تشخیص بیماری را ندارند.
▪ ویزیت شامل مراحل زیر است:
۱) تهیه تاریخچه فردی دقیق با در نظر گرفتن جزئیات انجام می‌شود که شامل سوال از مشکل اصلی بیمار، داروهایی که دریافت می‌کند (شامل ویتامینها و داروهای گیاهی)، طول مدت مشکل بیمار، تاریخچه سلامتی و اینکه آیا بیمار تحت درمان پزشکی هست یا خیر.
۲) بیمار در وضعیتی راحت روی صندلی می‌نشیند یا تکیه میدهد و کف پا را در مقابل درمان کننده قرار می دهد.
۳) تمامی لباسهایی که روی اندام تحتانی فشار وارد می‌کنند، شل میشوند ولی بیرون آورده نمی‌شوند (بیمار برهنه نمی‌شود).
۴) کفش، جوراب و یا جوراب‌های ساق بلند خارج میشوند.
۵) ابتدا کف پاها با یک پارچه ضدعفونی کننده، خشک و با پنبهٔ هیدروفیل که در یک مادهٔ گندزدا خیس شده، حمام داده می‌شود و یا از یک حمام پا (Foot Spa) همراه با یک مادهٔ گندزدای ملایم استفاده می‌شود و در آخر هم پا کاملاً خشک می‌گردد.
۶) سپس کف پاها از نظر درجه حرارت، رنگ، لکه یا خال، قوام عضلانی، وضعیت پوست و دیگر آسیبهای احتمالی معاینه میشوند.
۷) از انگشتان شست و نشانه برای کار روی پاها استفاده می‌گردد. در ابتدا روی تمام کف پا و سپس روی نواحی که بنظر می‌رسد با مشکل بیمار ارتباط بیشتری دارند، با تمرکز خاصی کار انجام می‌شود. این اعمال فشار انسدادهای انرژی را که جلوی جریان آن را می‌گیرند (و موجب ایجاد درد و بیماری می‌گردند) برطرف می‌کند. اگر اشکال درونی باشد، ناحیه رفلکس و مریدینهای مربوط به آن قسمت، بویژه به فشار و اصطکاک بیش از حد حساس میشوند. نواحی پینه بسته یا میخچه یا دیگر تغییراتی که در پاها ایجاد میشوند، در رفلکسولوژی اهمیت خاصی دارند.
۸) هر جلسه درمانی حدود ۶۰- ۳۰ دقیقه به طول می‌انجامد.
بازتاب‌شناسی قدرت شفابخشی بدن را فعال می‌کند بنابراین بعضی واکنشها بدلیل آن است که با این درمانها بدن خودش را از دست سموم خلاص می‌کند، اجتناب ناپذیر هستند. بعضی از این واکنشها به عنوان "بحران سلامتی" نیز مطرح میشوند که در واقع یک فرآیند پاکسازی می‌باشد و شدت آن به میزان عدم تعادل بدن بستگی دارد.
۹) دورهٔ درمان معمولاً بین یک تا دوازده هفته بوده و بسته به وضعیت و طول مدت زمانی که عارضه وجود داشته است تغییر می‌کند و عارضه‌ای که سالهاست رشد کرده و تکامل یافته است با یک درمان منفرد تصحیح نخواهد شد.
● آیا در درمان بازتاب شناسی خطری وجود دارد؟
۱) هیچ خطری وجود ندارد، اما اگر نشانه‌های بیماری، شدید یا طولانی مدت هستند باید با یک پزشک مشورت کرد.
۲) موارد عدم تجویز آن شامل آسیب و جراحت پا و یا حالات پاتولوژیک واگیردار در پاها می‌باشد. (در این حالت روی دستها کار انجام می‌شود).
۳) در بیماریهای ترومبوتیک (گرفتگی و لخته در عروق) اندامهای تحتانی و موارد دیابت باید احتیاطهایی را در نظر گرفت.
۴) عفونتهای حاد به دلیل افزایش جریان خون، می‌توانند شدیدتر شوند. در این حالت توصیه می‌شود که احتیاط نمائید.
معمولاً در سراسر آمریکا برای این افراد کلاسهای موردنیاز برگزارمی‌شود و گواهی مخصوصی به شرکت کنندگان داده می شود. در بعضی از ایالات هم به پروانه کار نیاز است. در صورت تمایل با:
Reflex Certification Board یا Reflexation Association of America
تماس بگیرید.
پیوندها :
www.altmed.od.nig.gov
www.reflexology-research.com
Bibilography:
- Lynn, J. (۱۹۹۷). Using complementary therapies: reflexology. Professional Nurse. ۱۱, ۳۲۱-۳۲۲.
- Mackereth, P. (۱۹۹۷). Clinical supervision for &#۰۳۹;potent&#۰۳۹; practice. Complementary Therapies in Nursing and Midwifery. ۳, ۳۸-۴۱.
Further Reading:
- Botting, D. (۱۹۹۷). Review of literature on the effectiveness of reflexology. Complementary Therapies in Nursing & Midwifery. ۳, ۱۲۳-۱۳۰.
- Byers, D. (۱۹۸۷). Better healch with foot reflexology. St Petersburg, FL: Ingham Publishing. Clark, C. C. (۱۹۹۷). Reflexology: a complementary therapy. Nursing Spectrum. ۷, ۸.
- Dobbs, B. Z. (۱۹۸۵). Oncology nursing: alternative health approaches, reflexology part ۶. Nursing Mirror. ۱۶۰, ۴۱-۴۲.
- Douglas, I. & Ellis, S. (۱۹۹۶). Reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Douglas, I. & Ellis, S. (۱۹۹۸). The art of reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Dougans, I. (۱۹۹۷). The complete illustrated guide to reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Gillanders, A. (۱۹۹۵). The joy of reflexology. Boston, MA: Little, Brown and Co.
- Ingham, E. (۱۹۳۸). Stories the feet can tell through reflexology. St. Petersburg, FL: Ingham Publishing.
- Ingham, E. (۱۹۵۱). Stories the feet have told through reflexology. St. Petersburg, FL: Ingham Publishing..
- Kovaks, F. M., et al. (۱۹۹۳). Neuro-reflexology intervention in the treatment of non-specified low back pain. Association of Reflexologyists ۱۹۹۴. Reflexology research reports. ۲nd ed. London: Association of Reflexologyists.
- Motha, G. & McGrath, J. (۱۹۹۴). The effects of reflexology on labor outcome. Association of Reflexologyists. Reflexology research reports, ۲nd ed. London: Association of Reflexologists.
- Oleson, T. & Flocco, W. (۱۹۹۳). Randomised Controlled study of premenstrual symptoms treated with ear, hand and foot reflexology. Obstetrics & Gynecology, ۸۲, ۹۰۶-۹۱۱.
- Sorensen, L., Ibsen, K. E. (۱۹۹۳). Purulent myofascitis in a parient with diabetes treated with a vacuum boot by a zone therapist. Ugeskrift For Laeger. ۱۵۵, ۲۱۵۰-۲۱۵۲.- Vickers, A. (۱۹۹۶). Massage and aromatherapy-a guide for helth professionals. London: Chapman & Hall.
RESOURCES
American Reflexology Certification Board
PO Box ۶۲۰۶۰۷
Littleton, CO ۸۱۰۶۲
(۳۰۳) ۹۳۳-۶۰۲۱
International Institute of Reflexology
PO Box ۱۲۴۶۲
St. Petersburg, FL ۳۳۷۳۳
(۸۱۳) ۳۴۳-۴۸۱۱
The International School of Reflexology and Meridian Therapy ۲۲۲۲ Kilkare Parkway
Mt. Pleasant, NJ ۰۸۷۴۲
(۹۰۸) ۸۰۲-۷۵۶۶
Reflexology Association of American (RAA)
۴۰۱۲ S. Rainbow Blvd.
Box K ۵۸۵
Las Vegas, NV ۸۹۱۰۳-۲۰۵۹
INTERNET
Office of Alternative Medicine
http://altmed.od.nig.gov/
Aging Implications
http://www.reflexology-research.com/aging.htm
Chinese Study
http://www.reflexology-research.com/CHINAs_۱.HTM
Diabetic abstracts
http://www.reflexology-research.com/diabetes.html
Meeting Emotional Needs
http://www.reflexology-research.com/emotions.html
Reflex Certification Board یا Reflexation Association of America
تماس بگیرید.
پیوندها :
www.altmed.od.nig.gov
www.reflexology-research.com
Bibilography:
- Lynn, J. (۱۹۹۷). Using complementary therapies: reflexology. Professional Nurse. ۱۱, ۳۲۱-۳۲۲.
- Mackereth, P. (۱۹۹۷). Clinical supervision for &#۰۳۹;potent&#۰۳۹; practice. Complementary Therapies in Nursing and Midwifery. ۳, ۳۸-۴۱.
Further Reading:
- Botting, D. (۱۹۹۷). Review of literature on the effectiveness of reflexology. Complementary Therapies in Nursing & Midwifery. ۳, ۱۲۳-۱۳۰.
- Byers, D. (۱۹۸۷). Better healch with foot reflexology. St Petersburg, FL: Ingham Publishing. Clark, C. C. (۱۹۹۷). Reflexology: a complementary therapy. Nursing Spectrum. ۷, ۸.
- Dobbs, B. Z. (۱۹۸۵). Oncology nursing: alternative health approaches, reflexology part ۶. Nursing Mirror. ۱۶۰, ۴۱-۴۲.
- Douglas, I. & Ellis, S. (۱۹۹۶). Reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Douglas, I. & Ellis, S. (۱۹۹۸). The art of reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Dougans, I. (۱۹۹۷). The complete illustrated guide to reflexology. Rockport, MA: Element Books Inc.
- Gillanders, A. (۱۹۹۵). The joy of reflexology. Boston, MA: Little, Brown and Co.
- Ingham, E. (۱۹۳۸). Stories the feet can tell through reflexology. St. Petersburg, FL: Ingham Publishing.
- Ingham, E. (۱۹۵۱). Stories the feet have told through reflexology. St. Petersburg, FL: Ingham Publishing..
- Kovaks, F. M., et al. (۱۹۹۳). Neuro-reflexology intervention in the treatment of non-specified low back pain. Association of Reflexologyists ۱۹۹۴. Reflexology research reports. ۲nd ed. London: Association of Reflexologyists.
- Motha, G. & McGrath, J. (۱۹۹۴). The effects of reflexology on labor outcome. Association of Reflexologyists. Reflexology research reports, ۲nd ed. London: Association of Reflexologists.
- Oleson, T. & Flocco, W. (۱۹۹۳). Randomised Controlled study of premenstrual symptoms treated with ear, hand and foot reflexology. Obstetrics & Gynecology, ۸۲, ۹۰۶-۹۱۱.
- Sorensen, L., Ibsen, K. E. (۱۹۹۳). Purulent myofascitis in a parient with diabetes treated with a vacuum boot by a zone therapist. Ugeskrift For Laeger. ۱۵۵, ۲۱۵۰-۲۱۵۲.- Vickers, A. (۱۹۹۶). Massage and aromatherapy-a guide for helth professionals. London: Chapman & Hall.
RESOURCES
American Reflexology Certification Board
PO Box ۶۲۰۶۰۷
Littleton, CO ۸۱۰۶۲
(۳۰۳) ۹۳۳-۶۰۲۱
International Institute of Reflexology
PO Box ۱۲۴۶۲
St. Petersburg, FL ۳۳۷۳۳
(۸۱۳) ۳۴۳-۴۸۱۱
The International School of Reflexology and Meridian Therapy ۲۲۲۲ Kilkare Parkway
Mt. Pleasant, NJ ۰۸۷۴۲
(۹۰۸) ۸۰۲-۷۵۶۶
Reflexology Association of American (RAA)
۴۰۱۲ S. Rainbow Blvd.
Box K ۵۸۵
Las Vegas, NV ۸۹۱۰۳-۲۰۵۹
INTERNET
Office of Alternative Medicine
http://altmed.od.nig.gov/
Aging Implications
http://www.reflexology-research.com/aging.htm
Chinese Study
http://www.reflexology-research.com/CHINAs_۱.HTM
Diabetic abstracts
http://www.reflexology-research.com/diabetes.html
Meeting Emotional Needs
http://www.reflexology-research.com/emotions.html
منبع : در گاه طب مکمل جایگزین ایران
اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید لطفا ابتدا وارد شوید، در غیر این صورت می توانید ثبت نام کنید.